ابن‌نحوی ابوالفضل یوسف بن محمد توزری تلمسانیاِبْنِ نَحْوی، ابوالفضل یوسف بن محمد بن یوسف نحوی تَوزَری تلمسانی (۴۳۳ـ محرم ۵۱۳ق/۱۰۴۱ ـ آوریل ۱۱۹م)، فقیه مالکی صوفی مسلک بود. ۱ - شناخت اجمالیاصل او از توزر بود و در قلعۀ بنی حماد اقامت داشت. وی برای کسب دانش به سجلماسه و فاس مسافرت‌هایی نمود و سپس به قلعۀ بنی حماد بازگشت و در همان‌جا وفات یافت. [۱]
ابن زیات، یوسف بن یحیی، التشوف الی رجال التصوفه، ص۷۲، به کوشش آدولف فور، رباط، ۱۹۵۸م.
۲ - علاقه به فقاهتبیشتر شهرت وی به فقاهت اوست که به گفتۀ ابن ابار [۲]
ابن ابار، محمدبن عبدالله، التکلمه لکتاب الصله، ج۲، ص۷۴۰، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
از تقلید دور بوده و به اجتهاد تمایل داشته است. او در زندگیِ خود دارای شیوه‌ای زاهدانه بود، تا آن‌جا که برخی او را از رجال تصوف دانسته‌اند. [۳]
ابن زیات، یوسف بن یحیی، التشوف الی رجال التصوفه، ص۷۲، به کوشش آدولف فور، رباط، ۱۹۵۸م.
۳ - اساتیددر علوم دینی و از جمله فقه مشایخ و اساتید متعددی را برای وی ذکر نموده‌اند که از جمله می‌توان محمد بن ابی الفرج مازری ، ابوالحسن علی بن محمد لخمی و ابوزکریاء شقراطیسی را نام برد. [۴]
قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ترتیب المدارک، ج۴، ص۷۹۲، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۵]
قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ترتیب المدارک، ج۴، ص۷۹۷، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۶]
ابن ابار، محمدبن عبدالله، التکلمه لکتاب الصله، ج۲، ص۷۴۰، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
[۷]
ابن قاضی مکناسی، احمد، ج۲، ص۵۵۲، جذوه الاقتباس، رباط، ۱۹۷۴م.
۴ - شاگردانهمچنین ابوعبداللّه محمد بن علی ابن رمامه ، ابوعمران موسی بن حماد صنهاجی و ابومحمد عبداللّه بن سلیمان تاهرتی از راویان و شاگردان وی به شمار می‌آیند. [۸]
ابن زیات، یوسف بن یحیی، التشوف الی رجال التصوفه، ص۷۲، به کوشش آدولف فور، رباط، ۱۹۵۸م.
[۹]
ابن ابار، محمدبن عبدالله، التکلمه لکتاب الصله، ج۲، ص۷۴۰، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
[۱۰]
ابن قاضی مکناسی، احمد، جذوه الاقتباس، ج۲، ص۵۵۲، رباط، ۱۹۷۴م.
[۱۱]
سیوطی، بغیه الوعاه، ج۱، ص۴۲۴، قاهره، ۱۳۲۶ق.
۵ - استفاده بزرگان از ابن نحویبیشترین مطالب دربارۀ تصوف ابن نحوی به واسطۀ ابوالحسن علی ابن حِرْزِهمْ (د ۵۵۹ق/۱۱۶۴م) که یکی از صوفیان مشهور بوده، نقل شده و از قرائن چنین معلوم می‌گردد که ابن حرزهم از او بهره گرفته است. [۱۲]
ابن زیات، یوسف بن یحیی، التشوف الی رجال التصوفه، ص۷۳-۷۸، به کوشش آدولف فور، رباط، ۱۹۵۸م.
۶ - علاقه به غزالیابن نحوی به غزالی و آثار او علاقۀ فراوان داشته است، به گونه‌ای که بنا به گفتۀ ابن حرزهم کتاب احیاء علوم‌الدین غزالی را در ۳۰ جزء نوشته، در ماه رمضان هر روز، جزئی از آن را قرائت می‌کرد. [۱۳]
ابن زیات، یوسف بن یحیی، التشوف الی رجال التصوفه، ص۷۳، به کوشش آدولف فور، رباط، ۱۹۵۸م.
هنگامی که فقهای مغرب به سوزاندن کتب غزالی فتوا دادند و علی بن یوسف بن تاشفین ، امیر مرابطی نیز فرمان سوزاندن این آثار را صادر کرد، ابن نحوی استقلال رأی و نظر خود را از دست نداد و در این زمینه به سلطان نامه‌ای نوشت. سلطان طی فرمانی همۀ مردم را موظف ساخته بود تا سوگند یاد کنند که هیچ نسخه‌ای از احیاء العلوم نزد ایشان نیست. ابن نحوی به الزام آورد نبودن این سوگند فتوی داد. [۱۴]
ابن زیات، یوسف بن یحیی، التشوف الی رجال التصوفه، ص۷۳-۷۲، به کوشش آدولف فور، رباط، ۱۹۵۸م.
۷ - کراماتابن زیارت به نقل از ابن حرزهم و دیگران کراماتی هم به وی نسبت داده است. [۱۵]
ابن ابار، محمدبن عبدالله، التکلمه لکتاب الصله، ج۲، ص۷۴۰، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
که نام هیچ‌یک از آن‌ها ذکر نشده است.۸ - آثارغیر از قصیدۀ معروف وی، ابیاتی از اشعار او در بعضی منابع آمده است. [۱۶]
قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ترتیب المدارک، ج۱، ص۲۵۲، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۱۷]
عمادالدین کاتب، محمد بن محمد، خریده القصر، ج۱، ص۳۲۵، به کوشش محمد مرزوقی و محمد عروسی مطوی، تونس، ۱۹۶۶م.
[۱۸]
عمادالدین کاتب، محمد بن محمد، خریده القصر، ج۱، ص۳۲۶، به کوشش محمد مرزوقی و محمد عروسی مطوی، تونس، ۱۹۶۶م.
[۱۹]
ابن ابی زرع فاسی، علی، ج۱، ص۳۳، الانیس المطرب، رباط، ۱۹۷۲م.
[۲۰]
ابن ابی زرع فاسی، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص۳۴، رباط، ۱۹۷۲م.
اثرِ مهم باقی باقی‌مانده از ابن نحوی که انتساب آن به وی مورد تردید برخی از نویسندگان قرار گرفته، قصیدۀ منفرجه یا الفرج بعدالشده است که سبکی آن را به محمد بن احمد بن ابراهیم اندلسی نسبت داده و متذکر شده که در کتاب الغُرَّه اللائحۀ ابوعبدالله محمدبن علی توزری ، این قصیده بارها از جمله در آستانه (۱۲۸۸ق)، اسکندریه (۱۳۰۴ق/۱۸۸۶م) و قاهره (۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م) به چاپ رسیده است. بر این قصیده شروح متعدد و تخمیس‌هایی نیز نوشته شده که بعضی از آن‌ها به چاپ رسیده‌اند از جمله: شرح زکریا بن محمد انصاری با عنوان الاضواء البهجه فی ابراز دقائق المنفرجه، قاهره (۱۳۲۳ق)؛ شرح اسماعیل بن احمد اتقروی با عنوان الحکم المندرجه فی شرح المنفرجه، بولاق (۱۳۰۰ق)؛ تخمیس ابن ملک (مالک) که همراه با قصیدۀ منفرجه در اسکندریه (۱۳۰۴ق) چاپ سنگی شده است؛ تخمیس عبداللّه بن نعیم حضرمی قرطبی که متن آن در عنوان الدرایۀ غبرینی [۲۱]
غبرینی، احمدبن احمد، عنوان الدرایه، ج۱، ص۳۲۶-۳۳۳، به کوشش عادل نویهش، بیروت، ۱۹۶۹م.
آمده است. ۹ - فهرست منابع(۱) ابن ابار، محمدبن عبدالله، التکلمه لکتاب الصله، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م. (۲) ابن ابی زرع فاسی، علی، الانیس المطرب، رباط، ۱۹۷۲م. (۳) ابن زیات، یوسف بن یحیی، التشوف الی رجال التصوفه، به کوشش آدولف فور، رباط، ۱۹۵۸م. (۴) ابن قاضی مکناسی، احمد، جذوه الاقتباس، رباط، ۱۹۷۴م. (۵) سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۷م. (۶) سیوطی، بغیه الوعاه، قاهره، ۱۳۲۶ق. (۷) عمادالدین کاتب، محمد بن محمد، خریده القصر، به کوشش محمد مرزوقی و محمد عروسی مطوی، تونس، ۱۹۶۶م. (۸) غبرینی، احمدبن احمد، عنوان الدرایه، به کوشش عادل نویهش، بیروت، ۱۹۶۹م. (۹) قاضی عیاض، عیاض بن موسی، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م؛ ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن نحوی»، ج۵، ص۱۸۶۱. |